Godinama vernici žive u zabludi o spaljivanju pokojnika – otac Slobodan Lukić otkriva istinu koju mnogi ne žele da čuju.
Tema kremacije u pravoslavlju već decenijama izaziva brojne kontroverze i nedoumice među vernicima. Mnogi su zbunjeni različitim tumačenjima i praksama, pitajući se kakav je zapravo stav Crkve i kako da postupe u trenutku kada se s tim pitanjem suoče u porodici. Upravo zbog toga, u nastavku u celosti prenosimo autorski tekst protojereja Slobodana Lukića, paroha budvanskog, poznatog po jasnom i argumentovanom tumačenju teoloških tema.
Kremacija – izazov savremenog pastirstva
U savremenoj pastirskoj praksi, važno pitanje koje zahteva obuhvatniji pristup jeste – pitanje kremacije, spaljivanja tela upokojenih.
Zvanični stav Srpske pravoslavne crkve po pitanju opela kremiranima jeste sledeći: ako je pravoslavni hrišćanin kremiran mimo svoje volje, sveštenik mu može održati opelo pre kremiranja, ali ne u krematorijumu, nego u crkvi ili kapeli. Može to učiniti i nad urnom sa njegovim pepelom, ali u oba slučaja po blagoslovu episkopa.
Printscreen/Youtube/ Острог Тв Студио
Protojerej Slobodan Lukić
Odstupanja u praksi i potreba za razumevanjem
Međutim, u praksi se često sreću odstupanja od ovog uputstva, a razlozi za to su različiti. Stoga je neophodno posvetiti pažnju ovom važnom pitanju i ukazati na bogoslovske i pastirske principe koji bi pomogli da se održi ispravna praksa.
Istorija kremacije u Evropi i Srbiji
Istoriju i razvoj ideje i prakse kremiranja u Evropi, kao i u Srbiji, iscrpno je predstavila Aleksandra Pavićević u knjizi „Plamena tela“. Kako autorka s pravom zapaža, prelomni momenat u prihvatanju kremacije bila je Francuska revolucija.
Njena zasluga nije bila toliko u promociji novog načina sahranjivanja, jer to i nije bio njen cilj, već u ideološkom nasleđu koje je tom prilikom u ideju kremacije ugrađeno. Revolucija je aktuelizovala mogućnost promene poretka, ne samo društvenog, nego i prirodnog.
Civilizacijsko „preumljenje“ koje je revolucija donela najdirektnije se odrazilo u sferi koja je tradicionalno pripadala crkvi, kao što su smrt i pogreb.
Prvi otpori i prihvatanje u hrišćanskim zajednicama
U evropskim zemljama, pokret koji je težio da afirmiše kremaciju u početku je nailazio na otpor hrišćanskih crkava. Međutim, vremenom je taj otpor popuštao, te je u različitim državama i u različitim trenucima kremacija bivala prihvatana.
Najpre su spaljivanje mrtvih prihvatile protestantske crkve i zajednice, koje su već od kraja 19. veka počele da se prilagođavaju sve većem interesovanju za kremiranje.
Stavovi Rimokatoličke crkve
Rimokatolička crkva je apsolutnom normom smatrala inhumaciju, ali je 1917. godine izdala zakon kojim je dozvolila kremaciju u izuzetnim slučajevima, uglavnom kada se radilo o velikim epidemijama zaraznih bolesti. Godine 1963. instrukcijom Svete stolice Piam et constantem ukinute su kazne prethodno predviđene za kremacioniste, a iste godine je izdata i instrukcija De cadaverum crematione. Godine 1969. postkoncilarni liturgijski komitet je u dokumentu Ordo Exsequarium omogućio da se posmrtni ritual može održati kako na groblju tako i u krematorijumu.
Credit: Koller Jan / ČTK / Profimedia
Polaganje u grob urne kremiranog pokojnika
Pravoslavni pogled na kremaciju
Ideja moderne kremacije i kremiranje u prethrišćanskom kontekstu nikako nisu počivali na istim ni kulturološkim ni teološkim premisama. Zato crkva od 19. veka dolazi u situaciju da se na nov način izjasni u odnosu na ovu praksu.
Pravoslavna crkva nikada nije odobrila kremiranje, ali je tokom vremena uspostavljena vrsta prećutnog pristajanja na obavljanje hrišćanske posmrtne službe nad pokojnicima koji će biti kremirani.
Različite prakse po eparhijama
Ovo, međutim, nikada nije postalo opšta praksa, te je odluka o održavanju opela varirala, a i danas varira, od jedne do druge eparhije, pa čak i od jednog do drugog sveštenika. Ovakva rešenja karakterišu Rumuniju i Srbiju, dok, na primer, u Grčkoj, crkva zauzima najmanje pomirljiv stav. O kompleksnosti situacije u ovoj državi svedoči i činjenica da je tamo prvi i za sada jedini krematorijum otvoren tek 2019. godine.
Različiti pristupi pravoslavnih crkava prema kremaciji
Iako pravoslavne pomesne crkve do danas nisu promenile svoj ranije iskazan zvanični stav o pitanju kremacije, u praksi se sreću različiti pristupi ovoj problematici.
Najvažniji razlozi zbog kojih se crkva protivila kremaciji bili su pre svega dogmatske prirode i odnosili su se na shvatanja o svetosti ljudskog tela, psihosomatskom jedinstvu ljudske ličnosti i na veru u vaskrsenje tela. Teolozi su priznavali da vaskrsenje ne može biti ometeno spaljivanjem tela, ali su insistirali na suštinskoj razlici između prirodne degradacije materije i uništenja koje nastaje intervencijom samostalne i od Boga otuđene ljudske volje.
Foto: SPC
Protojerej Slobodan Lukić
Tradicija sahranjivanja i primer Hristove sahrane
Osim toga, duga istorijska tradicija sahranjivanja, potvrđena i primerom sahrane Gospoda Isusa Hrista, bila je snažan argument u borbi protiv novih pristupa u tretiranju mrtvog tela.
Stavovi Ruske pravoslavne crkve
Sinod Ruske pravoslavne crkve je 1927. godine doneo odluku kojom se zabranjuje vršenje opela nad onima koji će biti kremirani. Ovoj odluci prethodio je višegodišnji period tokom koga je preveden zbornik crkvenog prava dalmatinskog episkopa Nikodima Milaša iz 1875. godine.
Na Arhijerejskom saboru Ruske pravoslavne crkve 2016. godine kremacija nije prihvaćena kao forma pogrebenja, ali je tada ustanovljeno da crkva može molitveno pominjati one hrišćane čija su tela spaljena. Tada su arhijereji primetili da se u Bibliji nalazi samo jedan obavezan uslov za pogrebenje – čitanje molitvi nad upokojenim, i zato crkva govori da na kremaciju, kao i na običnu sahranu, treba pozvati sveštenika da izvrši zaupokojenu službu.
Pri tome, obaveza sveštenika je da napomene parohijanima kakav je stav crkve prema tom procesu. Saglasno stavu sabora, posle kremacije prah upokojenog, po pravoslavnom predanju, treba biti sahranjen u zemlju.
shutterstock.com/JGA
Urna
Rasprave o kremaciji u Rumuniji
Tokom 20. veka i u Rumuniji su vođene široke rasprave o opravdanosti kremacije, u kojima su brojni predstavnici Rumunske pravoslavne crkve izneli niz teoloških argumenata koji ukazuju na neprihvatljivost spaljivanja pokojnika sa aspekta hrišćanske vere i učenja.
Bade Cirešanu, profesor Teološkog fakulteta u Bukureštu, 1912. godine piše i objavljuje studiju o kremaciji sa liturgijskog stanovišta, a sveštenici su često organizovali proteste protiv kremacije.
Zaborav smrti i promena pogrebnih rituala
Ideja moderne kremacije počiva na konceptu individualnosti i slobodnog izbora, kao i na shvatanju da čovek i nakon smrti ostaje vlasnik svoga tela. Zbog težnje ka proterivanju smrti iz javnog prostora – što je vršeno bržim i neosetnijim uklanjanjem mrtvog tela – dolazilo je i do reformi pogrebnih rituala.
Sahrana je ostala važan društveni događaj, ne samo za porodicu, nego i za širu zajednicu, ali stari rituali bivaju zamenjivani novim – poklopac na sanduku sve češće je spušten, a poslednji cjeliv pokojnika zamenjuje ljubljenje zatvorenog kovčega u kome se on nalazi.
Brzim i trajnim uklanjanjem mrtvog tela iz prostora živih, kremacija je omogućavala efikasnu revitalizaciju sistema. U ovome je, kako zapaža Aleksandra Pavićević, kao odličnog saveznika imala i sekularizovano i suštinski preinačeno hrišćansko učenje o besmrtnosti, koje se od toga vremena, u laičkim interpretacijama, prvenstveno odnosi na shvatanja o duši.
Dualizam koji je svojstven određenim teološkim strujanjima kulminirao je u protestantskoj teologiji tokom 19. i 20. veka i doveo do spiritualizacije dogme o vaskrsenju, a u određenom obliku ušao je i u pravoslavnu teologiju.
Na taj način, ono što je započeto reformacijom, prerađeno i u kulturu prevedeno prosvetiteljstvom, a konačno otelotvoreno postmodernom, jeste zapravo gubitak vere u vaskrsenje tela, odnosno u konačno oboženje i ponovno sjedinjenje duha i materije u večnosti.
U tom kontekstu, kremacija postaje sasvim prihvatljiva ideja, jer kada fizičko telo prestane da živi, ostaje duh koji ne predstavlja nikakvu prepreku da se njegovo dotadašnje stanište, tj. telo, potpuno uništi.
Promena pogleda na smrt u savremenom društvu
U novom kulturnom kontekstu, smrt se sve manje posmatra kao prelazak u večni život, a sve više kao prirodni fenomen objašnjiv pomoću znanja prirodnih nauka. Smrt postaje isključivo smrt tela, dok duša (za one koji u nju još veruju), nakon telesne končine, nastavlja svoju beskonačnu egzistenciju. Ovakvo shvatanje svakako pogoduje širenju ideje kremacije, čiji je jedan od osnovnih argumenata počivao na izlišnosti sahranjivanja, odnosno čuvanja tela.
Printscreen/Youtube/ Radio Televizija Budva
Protojerej Slobodan Lukić
Ideja kremacije u Srbiji i stav Crkve
Ideja kremacije u Srbiji širila se zahvaljujući onima koji su svoju brigu usmerili prvenstveno ka telu – lekarima, najpre Jovanu Jovanoviću Zmaju, a zatim dr Vojislavu Kujundžiću, koji 1904. godine u Beogradu osniva Društvo „Oganj“ za spaljivanje mrtvaca.
Izvodi iz radnog materijala ovog društva, koje Aleksandra Pavićević dokumentuje u pomenutoj studiji, sadrže rasprave o visokoj estetičnosti kremacije, nasuprot neprijatnim prizorima truljenja i propadanja, zatim proračune koji ukazuju na prihvatljiviju cenu kremiranja, kao i tvrdnje da se kremacijom, više nego klasičnom sahranom, brišu socijalne i ekonomske razlike među ljudima.
Prvi primeri kremacije u Beogradu
U izveštaju sa Treće redovne skupštine „Ognja“ našla se i vest o smrti mladog lekara Marka Markovića, koji je umro 13. marta 1907. godine u Jeni, gde je izvršena i kremacija njegovih posmrtnih ostataka. Urnu sa pepelom doneo je u Beograd njegov otac, beogradski trgovac Joca Marković, i položio je u porodičnu grobnicu na Novom groblju.
Ovome je prisustvovalo, kako navodi Kujundžić, mnogo sveta, a pre samog čina polaganja urnu je blagoslovio jedan beogradski prota, „čitajući iste crkvene molitve, kao da pred sobom ima telo u mrtvačkom sanduku […] posle su svi prisutni ljubili urnu…“.
Pepeo Vidosave Popović, supruge Ljubomira Popovića, inženjera, koja je umrla i kremirana u Ženevi 1909. godine, takođe je ispraćen uz verski obred obavljen nad porodičnom grobnicom na Novom groblju u Beogradu. Zanimljivo je spomenuti da je pokojnica, izgleda, bila ćerka arhimandrita Arsenija, starešine manastira Rakovica, a u opisu ovog događaja naznačeno je da su samo dva beogradska sveštenika pristala da izvrše opelo.
Foto: SPC
Opelo
Prvi zvanični stav Srpske pravoslavne crkve o kremaciji
Nedefinisanost odnosa sveštenika prema kremaciji, o čemu svedoče i navedeni primeri, poticala je iz činjenice da Srpska pravoslavna crkva sve do 1934. godine nije zauzela zvanični stav po ovom pitanju.
Nakon javne polemike u „Politici“ 1929. godine, bogoslovska omladina je u tekstu u časopisu „Svetosavlje“ 1932. godine kritikovala prot(u) Milivoja Petrovića, koji je na slavi Društva „Oganj“ prerezao kolač i rekao da smatra da će crkva uskoro ozakoniti akcije kremacionista.
Društvo "Oganj" i sukobi sa crkvom
Videći u Srpskoj crkvi najvećeg protivnika za prihvatanje kremacije, Vojislav Kujundžić se trudio da i na predavanjima i u publikacijama „Ognja“ naglasi da kremacionistička ideja nema nikakve veze ni sa religijom ni sa crkvom.
Članovi društva su se čak izjašnjavali kao hrišćani, a u prilog tome trebalo je da govori i ustanovljavanje slave Društva, pri čemu je za svetitelja-zaštitnika izabrana Ognjena Marija. Njen praznik je nekoliko godina obeležavan po crkveno-narodnim običajima, uz prisustvo sveštenika koji je rezao slavski kolač, hora koji je pesmom pratio službu i velikog broja uglednih Beograđana.
Međutim, 1934. godine Sveti arhijerejski sinod donosi rešenje kojim se sveštenicima Srpske pravoslavne crkve zabranjuje da učestvuju u obeležavanju slave kremacionističkog društva.
Stav Srpske pravoslavne crkve o kremaciji u drugoj polovini 20. veka
Stav Srpske pravoslavne crkve po pitanju kremiranja i tokom narednog perioda ostao je gotovo nepromenjen, s tim što nije bilo potrebne aktivnosti u pogledu obrazlaganja neispravnosti kremacije. Ovo možda i nije bilo neophodno u vreme kada su se lojalnost i poštovanje crkvene discipline podrazumevali kod najvećeg dela njene pastve, ali se može reći da se predratna neaktivnost crkve odrazila na shvatanja kasnijih generacija.
Tako se važnost ovog pitanja ponovo nametnula crkvenoj javnosti u drugoj polovini 20. veka. Međutim, u periodu između šezdesetih i devedesetih godina u crkvenoj publikaciji štampano je svega nekoliko tekstova o kremaciji. Oni su izražavali stav da je kremacija nehrišćanski čin, a služba za upokojene bila je i ostala služba koja se vrši nad kovčegom i nad grobom.
Tanjug Vladimir Dimitrijević
Patrijarh Pavle
Tekstovi patrijarha Pavla o kremaciji
Nekoliko tekstova o problemu kremacije napisao je i patrijarh Pavle. Crkva ih je najpre štampala kao separate u „Glasniku“, a potom su objedinjeni i objavljeni u okviru trotomne edicije „Da nam budu jasnija neka pitanja naše vere“. Patrijarh je sugerisao da sveštenici mogu vršiti opelo nad pokojnicima koji nisu kremirani po sopstvenoj volji.
Noviji osvrti na kremaciju u javnosti
U novije vreme, tačnije 2006. godine, časopis Mitropolije crnogorsko-primorske „Svetigora“ objavio je kraći tekst o spaljivanju mrtvih, a u međuvremenu su za ovu temu interesovanje povremeno pokazivali i sekularni listovi i novine kao što su „Politika“, NIN, „Kurir“ i „Danas“. Manje ili više senzacionalistički tekstovi po pravilu su se osvrtali i na stav Srpske pravoslavne crkve o kremaciji, te su svakako bili prenosioci informacija sa kojima, na primer, necrkveni građani možda nisu bili dovoljno upoznati.
Teološki pogled na kremaciju
Sa aspekta pravoslavne teologije, telo igra suštinsku ulogu u našem spasenju. Počev od krštenja kada se pomazuje „uljem radosti“, pa sve do čina pogrebenja kada se takođe pomazuje uljem i vinom, čovekovo telo je ono koje on „upotrebljava“ za život po zapovestima Božijim.
U Svetom pismu nalazimo više primera koji potvrđuju da je kremacija strana i protivna istinama hrišćanskog učenja. Tako u Prvoj poslanici Korinćanima apostola Pavla čitamo: „… proslavljajte Boga svojim telom i duhom koji su Božiji“ (1Kor. 6,20). Ovo znači da naša tela i duše pripadaju ne nama, nego Bogu, i da stoga nemamo apsolutno pravo da činimo sa svojim telom ono što nije u skladu sa Božijim naznačenjem.
Shutterstock
Kremacija, ilustracija
Kremacija i skrnavljenje tela
Pravoslavni hrišćanin koji postupa po predsmrtnoj želji članova porodice da budu kremirani i dopušta da njihova tela budu spaljena, zapravo skrnavi tajne Krštenja, Miropomazanja, Braka i Svete Evharistije time što zanemaruje činjenicu da je telo pokojnika za njegovog života bilo primalac i nosilac blagoslova i darova Duha Svetoga.
Svako nasilje nad mrtvim telom predstavlja skrnavljenje hrama Božijeg. Prema tome, odgovornost je ne samo na kliricima, nego na svim pravoslavnim vernicima, da učine sve što je moguće kako bi one koji prihvataju kremaciju uverili da je taj običaj pogrešan i antihrišćanski.
Eschatološki značaj tela
Budući da je u ovom veku, u stanju „čekanja vaskrsenja mrtvih“, telo hrišćanina pozvano na spasenje, preobraženje i konačno oboženje u Telu Vaskrslog Hrista, ono ima ne samo prolazni i privremeni, nego pre svega eshatološki značaj i vrednost.
Kremacija se javlja kao nasilno uništenje Božije tvorevine i dara, a često i kao izraz neverovanja u vaskrsenje, te je tačna ocena da je kremacija „delo mržnje i protest protiv večnosti“ (protojerej Rafail Karelin).
Hristovo pogrebenje – temelj hrišćanske prakse
Najvažniji argument protiv kremacije temelji se na događaju pogreba Gospoda Isusa Hrista. Jedan od najupečatljivijih momenata u bogosluženju Velike subote jeste čin iznošenja Plaštanice, koji simboliše pogrebenje Spasitelja.
U bogosluženju ovog dana otkriva se duboki smisao tajne novog života koji se rađa iz Hristove krsne smrti i Njegovog životvornog Groba. U himnografiji ovog svetog dana iskazan je osnovni smisao Velike subote: životvorno upokojenje Gospoda Hrista telom u grobu i pobedonosni silazak s dušom u Ad, što nagoveštava prve zrake pashalne zore i objave Njegovog svečanog vaskrsenja.
Obavijanje tela Spasiteljevog čistim platnom i pomazivanje mirisima potresni su momenti koji čine srž crkvene praznične himnografije i koji snažno naglašavaju odnos Hristovih sledbenika prema Njegovom telu. I brojni drugi momenti i teme nedelja po Vaskrsenju (Tomina nedelja, Nedelja Mironosica itd.) svedoče o realnosti vaskrslog tela Hristovog.
Kremacija kao teološka izjava
Imajući sve navedeno u vidu, složićemo se sa rečima Aleksandra Šmemana da „kremacija nije samo tehnika, već bogoslovska izjava – ona govori da je čovek stvar koja se spaljuje, a ne ličnost koja se polaže u nadu vaskrsenja“.
Upokojio se dugogodišnji profesor Bogoslovije Svetа Tri Jerarha u manastiru Krki i Karlovačkoj bogosloviji, književnik, istoričar i pedagog Svetozar Borak koji je iza sebe ostavio primer života posvećenog istini, znanju i Hristu.
Na godišnjem pomenu blaženopočivšem patrijarhu Vikentiju, vernici su se prisetili njegovog teškog života, mudrog vođstva u komunističkim vremenima i nerazjašnjene smrti, koja je ostala tiha tajna srpske crkvene istorije.
Na molitvenom pomenu za 3.267 nevino stradalih Srba iz Srednjeg Podrinja i Birča, patrijarh je poslao snažnu poruku o praštanju, jedinstvu i pobedi dobra nad zlom
U vreme mrsnih dana, kada se mirisi mlečnih jela i toplog hleba šire konacima, monahinje pripremaju salatu od sremuša — lekovitog zelenog dara prirode, koji u ovom receptu postaje hranljiv i lagan obrok, pogodan za doručak ili večeru.
Otkrijte kako pivo pretvara ovo jednostavno jelo u ukusnu salatu sa istorijom dugom vekovima, zapisanu još 1855. u "Srbskom kuvaru" jeromonaha Jerotija iz Krušedola.
Uvođenje obaveznog ličnog broja u Grčkoj izazvalo je burnu reakciju monaške zajednice sa Atosa, koja upozorava da bi digitalno povezivanje podataka svakog građanina moglo ugroziti versku slobodu i privatnost.
U svojoj besedi za 4. nedelju po Duhovima, Sveti Nikolaj Velimirović nas uči da zavist zamenimo sažaljenjem i ljubavlju, jer prava pravednost dolazi iz čiste duše oslobođene ogorčenosti.
